Opera/ Zaide

(Opera, II. Perde)

Metin/ Libretto: Johann Andreas Schachtner

Mozart'ın Zaide eseri ile ilgili nerdeyse bilinen her şey babası Leopold'la mektuplaşmalarından elimize ulaşır. 2 Ocak 1778'de Mannheim'dan Mozart, Leopold'a, İmparator II. Joseph'in Viyana'da bir Alman opera topluluğu kurma aşamasında olup rivayete göre başına genç bir besteci aradığı haberini iletir. Mozart bu göreve gelmeyi ya da en azından bu topluluk içinde olmayı ummaktadır. Babasına Viyana'daki bağlantılarını kullanarak bu konu hakkında ne yapılabileceğini görmek istediğini belirtir. Leopold hemen Viyana tiyatro dünyasında etkili bir isim olan Franz von Heufeld'e yazar. Heufeld'in cevabı Mozart'ın beklediği gibi olmaz: İmparator bu göreve yeni birini getirmeyecektir; çünkü hali hazırda bu görev için Gluck, Salieri ve diğer bestecilere sahiptir. Heufeld Mozart'ın talebinin reddediliciğinden emindir. Bu konuda izlenecek tek yol, Heufeld'in tavsiye ettiği üzere, Mozart'ın komik ya da başka bir Alman eseri besteleyip imparatorun kararına sunarak sonuç için beklemektir. Leopold, Mozart'a Heufeld'in mektubunu gönderince, Mozart belirli bir ödeme ve sahnelenme ihtimali olmadan bir opera besteleme teşebbüsü fikrine kızgınlıkla cevap verir. Ayrıca besteci komik bir opera değil, ciddi bir opera besteleme arzusunda olduğunu ekler.

Bununla beraber, Mozart 1779 Ocak ayı ortasında Mannheim ve Paris turundan dönüşte Salzburg'a gelir ve ciddi bir Alam operası üzerine çalışmaya başlar. Baba ve oğul bir araya geldikten sonra mektuplaşmalar kesintiye uğradığı için detaylı bilgilere farklı kaynaklardan ulaşılmaktadır. Daha sonra "Schachtner Opereti" için çalışmaya yönlendirildiklerinde Salzburg saray müzisyeni ve aile dostu olan Johann Andreas Schachtner ortaya çıkar. Mozart ve Schachtner "Türklerle ilgili" bir konu seçerler: Gemi kazası sonucu ya da kaçırılarak Müslüman bir ülkeye köle olarak getirilen Avrupalılar, sonunda Sultan'ın Avrupalı hükümdarlardan daha münevver olduğunu anlarlar. Bu bir tür öykü -Batılı olmayan kültür hakkında fazla bir şey bilmeyen Batı fantezisi bağlamında- hem egzotik ortamın katkısıyla dekoru, kostümleri, konuyu ve müziği zenginleştirmesi hem de ince sosyal eleştirileri eğlence maskesiyle saklayarak sansüre karşı iyi bir şans elde etmesi bakımından iki kez avantajlıdır. O dönemde bu konu hakkında dönen birçok öykü vardır. Hali hazırda bu konuya örnek teşkil eden, müziğini Micheal Haydn'in bestelediği, librettosunu gezici tiyatro kumpanyasının başı olan Franz Josef Sebastiani'nin yazdığı Voltaire'in Zaide(1732) eseri 29 Eylül 1777'de Salzburg'da sahnelenir. Sebastiani'nin "Saray ya da Esaret Sırasında Baba, Kız ve Oğlun Beklenmedik Buluşması" adlı Joseph Friebert tarafından bestelenen şarkılı oyunu çeşitli yerlerde sahnelenmiştir: Wels (Salzburg'un doğusunda) 1777, Erlangen 1778, Bozen (Tyrol) 1779. Schachtner büyük bir olasılıkla, librettoyu hazırlarken Sebastiani'yi dikkate almıştı.

5 Kasım 1778'de Mozart Idomeneo'nun çalışmalarını tamamlamak ve denetlemek üzere Münih'e gelir fakat besteci ve babasının aklında hala Zaide vardır. Leopold'un 11 Aralık'ta yazdığı mektupta Zaide'nin tamamlanmamış olmasının doğal olduğunu, çünkü yaşlı dul imparatoriçe Maria Theresa'nın ölümünden dolayı Viyana tiyatroları kapalıyken bu dönemde bir şey yapabilmenin imkansız olduğunu belirtip ekler: "Ayrıca kim bilir, belki bu eserin oynanmasını talep etmektedir. Idomeneo'dan sonra Salzburg'un Başpiskoposu Mozart'ı Viyana'ya gönderir. 18 Nisan 1781'de imparatorluğun başkentinden babasına yazan Mozart son defa Zaide'den bahseder.

Schachtner operetini düşününce yapılabilecek bir şey olmadığını görüyorum -gerekçesinden sıkça bahsettim(şöyle ki, ciddi bir eser.). Stephani (oyun yazarı ve Viyna'daki Alman Operası'nın müdürü) bana, ona göre oldukça başarılı olan, yeni bir libretto verecek. Stephani'nin haksız olduğunu söyleyemem (Zaide hakkında). Kendisine, kolayca kısaltılabilecek diyaloglar dışında yapıtın (Zaide'nin) gayet başarılı olduğunu fakat komik bir eser izlemeyi tercih eden Viyanalılar için bu eserin doğru bir seçim olmayacağı cevabını verdim.

Bir başka "Türklerle ilgili" operanın, Saraydan Kız Kaçırma, yükselişi Zaide'nin gözden düşmesine neden olur. Mozart Zaide'yi bıraktığında ne bir uvertür, ne bir son, ne de eserin bir ismi vardı. Esere Zaide ismi, eseri tamamlayan ve 1838'de basan Johann Anton tarafından verilir. Çünkü Schachtner'in librettosu elimizde yoktur; sadece Mozart'ın bestelediği şarkı sözleri ve her numaraya eşlik eden kısa ipuçları vardır. Fakat tüm bunlar, Linda Tyler'ın Müzik ve Mektuplar'da belirttiği üzere, Schachtner'in II. Perde'de bağımsız bir yol izlerken, I. Perde'de Sebastiani'nin librettosuna sıkı sıkıya bağlı olduğunu kanıtlamada yeterlidir.

Mozart'ın 1779-80'de yaygın olarak Salzburg'da kullandığı iki çeşit 246 sayfadan oluşan Zaide'nin orjinal el yazması partisyonu, günümüzde Berlin'de Prusya Devlet Kütüphanesi'ndedir.